Табиғат – тіршіліктің қайнар көзі, шексіз тылсым мен ғажайыптарға толы әлем. Ол адамзатқа ауа, су, тамақ, шабыт пен өмірдегі тепе-теңдік береді. Ғалымдар мен зерттеушілер ғасырлар бойы табиғат құбылыстарын зерттеп келеді, бірақ әлі де ашылмаған жұмбақтар көп. Бұл мақалада біз әртүрлі табиғат құбылыстары мен объектілері туралы көптеген таңғажайып және танымдық фактілерді қарастырамыз.

Мұхиттар – Жердің тынысы мен тереңдігі

Жердің 70 пайызға жуығын су басып жатыр, ал оның басым бөлігін мұхиттар құрайды. Олар – климаттың реттегіші, оттегінің негізгі көзі және тіршілік иелерінің мекені. Мұхит тереңдігінің ең түбіне – Мариан шұңғымасына – тіпті ең қуатты сүңгуір кемелердің өзі әрең жетеді. Қызығы, мұхит астындағы кеңістіктің тек 5 пайызы ғана толық зерттелген, ал қалғаны – ғылым үшін әлі беймәлім. Мұхит ағындары мен су температурасы жаһандық ауа райына әсер етеді, ал олардың ішкі экожүйесі – биологиялық әртүрліліктің қайнар көзі. Сонымен қатар, мұхиттарда өз жарығын шығаратын тіршілік иелері де бар.

Өсімдіктер өзара «сөйлесе» алады

Көп адам өсімдіктер – үнсіз, реакциясыз тіршілік иелері деп ойлайды, алайда ғылым бұл пікірді жоққа шығарады. Зерттеулер көрсеткендей, кейбір өсімдіктер химиялық заттар бөлу арқылы өзара байланыс орнатады. Мысалы, зиянкес жәндік шабуылдағанда, ағаштар қорғаныс химикаттарын бөледі, бұл жақын маңдағы ағаштарға ескерту ретінде қызмет етеді. Сонымен қатар, өсімдіктер жарық бағытына қарай өсіп, топырақ құрамын сезіп, тіпті өз "ұрпағын" бөтен өсімдіктен ажырата алады. Кейбір гүлдер аралар мен көбелектерді тарту үшін ерекше түс пен иіс шығарады. Табиғаттың бұл көрінісі – тірі жүйелердің үйлесімділігі мен күрделілігін көрсететін ерекше мысал.

Эвересттен биік, бірақ көзге көрінбейді

Әлемдегі ең әйгілі тау – Эверест, оның биіктігі теңіз деңгейінен 8 848 метр. Алайда ғалымдар тау туралы мәлімет бойынша, Гавайи аралындағы Мауна-Кеа тауы – шын мәнінде биіктеу. Бұл жанартау теңіз деңгейінен бар болғаны 4 205 метрге көтерілгенімен, оның негізі мұхит түбінен басталады. Толық биіктігі – шамамен 10 210 метр. Яғни бұл тау – әлемдегі ең биік геологиялық құрылымдардың бірі. Тау жоталары жер қабығының қозғалысынан пайда болады, және олардың әрқайсысы планетамыздың геологиялық тарихының бір тарауы іспеттес. Сонымен қатар, таулар – өз алдына ерекше экожүйелер мен ауа райы белдеулерінің мекені.

Ағаштар жыл сайын миллиондаған тонна шаңды сүзеді

Қаладағы ағаштар тек көлеңке мен сұлулық сыйлап қана қоймай, ауа сапасын жақсартуға да белсенді қатысады. Олардың жапырақтары мен бұтақтары атмосферадағы ұсақ шаң бөлшектерін, ауыр металдарды және улы газдарды ұстап қалады. Орман белдеулері жел жылдамдығын баяулатып, дыбыс шуының таралуын азайтады. Бір үлкен ағаш жылына 100 кг-ға дейін көмірқышқыл газын сіңіріп, орнына оттегі бөле алады. Сонымен қатар, ағаштар топырақты эрозиядан қорғайды және жерасты суларын сақтауға көмектеседі. Бұл қасиеттері оларды экологиялық тепе-теңдіктің маңызды бөлшегі етеді.

Шөл далада да тіршілік қайнап жатады

Шөл – тіршілікке қолайсыз аймақ ретінде қабылданады, алайда онда бейімделу шеберлігінің нағыз үлгісі болып табылатын жануарлар мен өсімдіктер мекендейді. Кактустар ылғалды ұзақ уақыт бойы сақтай алатын құрылымға ие, ал кейбір жануарлар түнде ғана қозғалып, күн ыстығынан қорғана алады. Шөлдегі кейбір жәндіктер ауадағы бу тамшыларын жинап, өз қажеттілігіне жаратады. Сонымен қатар, шөлдер күннің энергиясын өте көп мөлшерде жинай алады, бұл оларды жаңартылатын энергия көздері үшін тиімді орынға айналдырады. Табиғаттың шектен тыс жағдайда да тіршілік таба алатынын дәлелдейтін бұл орта – шыдамдылық пен бейімделудің символы.

Найзағайдың температурасы Күннің бетінен де жоғары

Найзағай – көздің жауын алатын әрі қауіпті табиғи құбылыс. Оның жарқылы өте қысқа уақытқа ғана көрінгенімен, сол сәтте температура 30 000°C-қа дейін жетуі мүмкін. Бұл көрсеткіш Күннің бетіндегі температурадан да бірнеше есе жоғары. Найзағай атмосферадағы теріс және оң зарядтардың әсерінен пайда болады, ал разряд кезінде ауа бірден кеңейіп, күшті дыбыс – күн күркірі естіледі. Жыл сайын Жер бетінде шамамен 1,4 миллиард найзағай құбылысы тіркеледі. Бұл табиғаттағы ең қуатты және жылдам өтетін энергия түрлерінің бірі болып саналады.

Коралдар – тірі ағза мен тас құрылымының қосындысы

Корал рифтері көбіне тасқа ұқсас құрылымдар болып көрінгенімен, шын мәнінде олар миллиардтаған ұсақ тірі ағзалар – полиптерден тұрады. Әрбір полип өз қорғаныш қабыршағын бөліп шығарып, уақыт өте келе үлкен риф түзеді. Коралдар теңіз биологиясында ерекше маңызға ие, себебі олар мыңдаған түрлі балықтар мен теңіз жануарларының мекені болып табылады. Кішкентай бола тұра, олар жаһандық экожүйеге үлкен әсер етеді: теңіз жағалауларын эрозиядан қорғайды, суды тазартады және көміртекті сіңіреді. Бірақ климаттың жылынуы мен судағы қышқылдықтың артуы коралдардың жойылуына әкеліп отыр, бұл экологиялық дабыл ретінде қарастырылады.

Табиғат – тек қоршаған орта емес, ол – тіршіліктің күрделі әрі үйлесімді жүйесі. Оның әрбір құбылысы – таңғажайып ғылыми заңдылық пен сұлулықтың көрінісі. Біз табиғат туралы көбірек білген сайын, оның нәзіктігі мен маңыздылығын тереңірек ұғына түсеміз. Сол себепті табиғатты танып қана қоймай, оны сақтауға және құрметтеуге де үйрену – әрқайсымыздың ортақ жауапкершілігіміз.