Қазақ халқының тарихында ел тізгінін ұстаған, тағдырлы шешімдер қабылдаған тұлғалар аз емес. Олар елді бірлікке үндеді, жауға қарсы қол бастады, ішкі саяси тұрақтылықты қалыптастырып, сыртқы саясатты сәтті жүргізе білді. Мұндай көсемдер мен билеушілердің есімі ұлт жадында сақталып, олардың ерлігі мен парасаты ұрпаққа үлгі болды. Әрқайсысының тарихта қалдырған ізі терең әрі тағылымды. Бұл мақалада сол тұлғалар жайлы қызықты әрі танымдық деректер ұсынылады.

Қасым хан – заңгерлік жүйенің негізін қалаған реформатор

Қасым хан – Қазақ хандығының ең беделді әрі ірі билеушілерінің бірі саналады. Оның тұсында хандықтың шекарасы едәуір кеңейіп, көрші елдермен дипломатиялық байланыс орнады. «Қасым ханның қасқа жолы» атты заңдар жинағы мемлекетті басқарудың жүйелі тетігі ретінде қолданылды. Бұл құжат қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етуге, тәртіпті нығайтуға бағытталды. Қасым хан ел ішіндегі бірлікті нығайтып, көшпенділер арасындағы беделін арттырды. Ол жайлы шетелдік деректерде де оң пікірлер айтылып, қазақ хандығының ықпалы артқаны көрсетілген.

Абылай хан – үш жүзді біріктірген кемеңгер басшы

Абылай хан XVIII ғасырда қазақ халқының тәуелсіздігін сақтап қалуда ерекше рөл атқарды. Ол үш жүздің басын біріктіріп, халықтың басын қосқан тарихи тұлға ретінде белгілі. Абылай хан жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте елді ұйыстырды, сыртқы саясатта Ресей және Қытаймен қарым-қатынасты шебер жүргізе білді. Халық оны әділ әрі батыл басшы ретінде ерекше құрметтеді. Абылай ханның беделі тек қазақ арасында ғана емес, көрші елдерде де жоғары болған. Оның тұсында Қазақ хандығы қайта күшейіп, мемлекеттілік жаңаша деңгейге көтерілді.

Махамбет Өтемісұлы – еркіндік жолында күрескен рух көсемі

Махамбет Өтемісұлы – XIX ғасырда өмір сүрген әйгілі ақын әрі батыр. Ол Исатай Тайманұлымен бірге Бөкей ордасындағы хандық озбырлыққа қарсы көтеріліске белсене қатысқан. Махамбеттің шығармалары еркіндік, әділет және халық тағдыры тақырыптарына арналды. Ол тек қару ұстап күрескен жоқ, қаламмен де шындықты айтты. Оның ержүрек мінезі мен күрескер рухы ұрпаққа үлгі болып қалды. «Махамбет Өтемісұлы» деген есім бүгінде батырлық пен азаматтықтың символына айналған.

Әз-Тәуке – даналық пен бейбітшіліктің үлгісі

Тәуке хан – XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында ел басқарған беделді тұлға. Ол ел ішіндегі алауыздықты жойып, тұрақтылық орнатуға тырысты. «Жеті жарғы» атты заңдар жинағы Тәукенің кезінде қабылданып, құқықтық жүйені жетілдірді. Оның тұсында ел іші бейбіт өмір сүріп, әлеуметтік әділеттілік орнады. Тәуке хан көреген саясаткер әрі кемеңгер басшы ретінде тарихта қалды. Халық оны «Әз-Тәуке» деп құрметпен атаған.

Есім хан – елдік пен тәртіптің иесі

Есім хан – XVII ғасырдағы Қазақ хандығының билеушісі. Оның есімімен байланысты «Есім ханның ескі жолы» атты құқықтық норма жүйесі қалыптасты. Бұл заңдар қоғамдағы тәртіп пен әділетті қамтамасыз етуге бағытталды. Есім хан елдің ішкі бірлігін нығайтып, сыртқы жаулармен күресте табандылық көрсетті. Ол әскери және әкімшілік реформаларды енгізіп, хандықтың саяси жүйесін жетілдірді. Оның билігі кезінде қазақ қоғамында тұрақтылық пен тәртіп үстемдік құрды.

Кенесары Қасымұлы – Тәуелсіздік үшін күрескен соңғы хан

Кенесары Қасымұлы – Абылай ханның немересі, қазақ халқының отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалысының басшысы. XIX ғасырдың ортасында ол Ресей империясының езгісіне қарсы халықты көтеріп, Қазақ хандығын қалпына келтіруді мақсат тұтты. Оның басшылығымен Сарыарқадан бастап Жетісуға дейінгі кең далада ұйымдасқан қарулы қозғалыс жүрді. Кенесары әскери тактиканы жақсы меңгерген, дипломатияда да сыннан өткен тұлға болды. Ол тек әскери басшы емес, елшіл, саяси тұлға ретінде де танылды. Кенесары ханның батылдығы мен ерік-жігері қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресінің жарқын белгісі болып қала бермек.

Жәңгір хан – ғылым мен білімге жол ашқан реформатор

Жәңгір хан – Бөкей ордасының ханы, XIX ғасырдағы ерекше тұлғалардың бірі. Ол ел басқаруда еуропалық үлгідегі жаңалықтарды енгізіп, әкімшілік реформалар жүргізді. 1841 жылы алғаш рет қазақ даласында мешіт пен мектеп ашып, білім беру ісін жолға қойды. Жәңгір ханның бастамасымен дәріхана, аурухана, пошта, архив қызметі құрылып, заманауи инфрақұрылым қалыптаса бастады. Ол елдің экономикасын көтеруге де назар аударды, егіншілік пен сауданы дамытты. Жәңгір ханның прогрессивті көзқарасы өз заманында үлкен жаңалық болды және ел дамуына елеулі үлес қосты.

Әбілқайыр хан – Ресеймен алғашқы ресми байланысты орнатқан көшбасшы

Әбілқайыр хан – XVIII ғасырда Кіші жүздің билеушісі, қазақ даласындағы күрделі саяси кезеңнің көшбасшысы. Ол жоңғарлармен және басқа да сыртқы қауіптермен күресіп, халқының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолында көп еңбек сіңірді. 1731 жылы Ресей империясымен бодандық туралы келісімге қол қойып, орыс елімен дипломатиялық байланыс орнатты. Бұл шешім екіұшты бағаланса да, сол кезеңде қазақ халқы үшін қорғаныс пен қауіпсіздікке кепіл бола алды. Әбілқайырдың саяси шешімдері ел болашағына әсер етті және жаңа тарихи дәуірдің бастамасы болды. Ол күрделі жағдайда ел мүддесін көздеген, терең ойлы тұлға ретінде тарихта қалды.

Қазақ халқының тарихында ел басқарған көсемдер мен билеушілердің орны ерекше. Олар мемлекеттілікті сақтап қалуда, ел тұтастығын қамтамасыз етуде және құқықтық жүйені дамытуда айрықша еңбек сіңірді. Мұндай тұлғалар жайлы білім – ұрпақ тәрбиесінің негізі.