Жер шарында өмір сүріп жатқан миллиардтаған тіршілік иелерінің барлығы да табиғаттың түрлі жағдайына бейімделіп өмір сүреді. Солардың ішінде ең қатал әрі ерекше аймақтардың бірі – шөлдер. Көпшілік шөлдерді тіршілік атаулы сирек кездесетін бос кеңістік деп ойлайды, бірақ шын мәнінде бұл жерлер ғажайып өмір мен ерекше құбылыстарға толы. Әлемнің әр бұрышында орналасқан шөлдер табиғаттың төзімділігі мен сұлулығын қатар көрсетеді. Олар климаттың әртүрлілігін түсінуге және экожүйелердің бейімделу қабілетін зерттеуге мүмкіндік береді.

Сахара шөлі – Африканың алып аймағы

Сахара шөлі әлемдегі ең үлкен ыстық шөл болып саналады. Оның аумағы шамамен 9 миллион шаршы шақырымға тең, яғни бүкіл Еуропа құрлығының аумағымен шамалас. Бұл аймақта күндізгі температура +50 градустан асып, түнде күрт төмендеп, 0 градусқа дейін түседі. Мұндай қатал климатқа қарамастан, Сахарада ерекше өсімдіктер мен жануарлар мекендейді.

Мысалы, түйелер мен фене́к түлкісі секілді жануарлар шөлдің ыстығына бейімделіп, аз су мен тағаммен ұзақ уақыт өмір сүре алады. Адамзат тарихында да бұл аймақ маңызды рөл атқарған – ежелгі керуен жолдары арқылы Африка мен Таяу Шығыс арасындағы сауда дамыған. Қазіргі таңда Сахара шөлі туризмнің де танымал нүктесіне айналып отыр.

Гоби шөлі – Азия жүрегіндегі табиғат кереметі

Гоби шөлі Моңғолия мен Қытай аумағында орналасқан және ол әлемдегі ең суық шөлдердің бірі. Мұнда жазда қатты ыстық болса, қыста температура -40 градусқа дейін төмендейді. Бұл климаттық айырмашылық оны ерекше аймаққа айналдырады.

Гоби шөлі тек құммен ғана емес, қиыршық тастармен, таулы аймақтармен және кең жазықтармен де ерекшеленеді. Бұл жерлерде ежелгі динозаврлардың қаңқалары мен жұмыртқалары табылған, сондықтан ол палеонтологтар үшін баға жетпес зерттеу алаңы болып саналады. Сондай-ақ мұнда Бактрия түйесі мен қар барысы секілді сирек кездесетін жануарлар тіршілік етеді.

Намиб шөлі – ең көне және жұмбақ мекен

Намиб шөлі Африканың оңтүстік-батысында, Атлант мұхитының жағалауында орналасқан. Бұл шөлдің жасы шамамен 55 миллион жыл деп есептеледі, яғни ол Жер бетіндегі ең көне шөлдердің бірі. Оның басты ерекшелігі – мұнда мұхиттан соғатын суық ауа мен шөлдің ыстық желдері түйісіп, ғажайып тұман мен ерекше климат қалыптастырады.

Намиб шөлінің қызыл құм төбелері әлемдегі ең биік дюналар қатарына кіреді, олардың кейбірі 300 метрден асады. Бұл аймақтың тағы бір ерекшелігі – «вельвичия» атты өсімдік. Ол мың жылдан астам өмір сүре алады және тек осы өңірде өседі. Намиб шөлі табиғаттың тұрақтылығы мен бейімделу қабілетінің нағыз көрінісі.

Әлемнің ең ерекше шөлдері

Жер шарында тек ыстық шөлдер ғана емес, суық және тіпті қар басқан шөлдер де бар. Бұл аймақтар да табиғаттың өзгеше ғажайыптарын паш етеді. Төменде әлемнің кейбір ерекше шөлдері туралы қысқаша мәлімет берілген.

  • Антарктида шөлі – Жердің ең құрғақ әрі ең суық шөлі. Мұнда қар мен мұз болғанымен, жауын-шашын мөлшері өте аз. Сондықтан ол шөл ретінде жіктеледі.
  • Атакама шөлі – Чили аумағында орналасқан, планетадағы ең құрғақ аймақ. Кей жерінде 400 жыл бойы жаңбыр жаумаған. Мұнда Марс ғаламшарының жағдайына ұқсас орта бар деп есептеледі.
  • Калахари шөлі – Ботсвана мен Намибия жерінде орналасқан. Бұл шөл толықтай құмнан тұрмайды, кей жерлерінде шөп пен бұталар өседі. Калахарида көптеген жабайы жануарлар, оның ішінде арыстан мен жираф мекендейді.
  • Такламакан шөлі – Қытайдың батыс бөлігіндегі кең аймақ. «Кірсең – шықпайсың» деген мағына беретін атау бұл шөлдің қаталдығын бейнелейді. Мұнда құм дауылы жиі соғып, бағыт табу қиын.
  • Сонора шөлі – Солтүстік Америкадағы ең ыстық аймақтардың бірі. Бұл жерде кактус түрлерінің ондаған түрі өседі, олардың кейбірі биіктігімен ағаштардан кем түспейді.

Бұл шөлдердің әрқайсысы өз алдына бір әлем, әрқайсысы табиғаттың төзімділігін дәлелдейді.

Әлемдік шөлдер туралы көбірек қызықты деректер

Шөлдер тек құм мен ыстықтан тұрмайды, олардың өзіне тән ерекше құпиялары бар.

  • шөлдер Жер бетінің шамамен 33 пайызын алып жатыр;
  • кейбір шөлдерде жауын-шашын жылына небәрі 1-2 миллиметр ғана түседі;
  • шөл өсімдіктері тамырларын 20 метр тереңдікке дейін жібере алады;
  • кей аймақтарда тіршілік етуге бейімделген жәндіктер мен кеміргіштер суды тағамнан алады;
  • Сахара шөлі өткен дәуірлерде көгалды және өзендерге толы аймақ болған.

Мұндай қызықты фактілер шөлдердің тек бос кеңістік емес, керісінше табиғаттың керемет тепе-теңдігін көрсететін ерекше экожүйе екенін дәлелдейді.

Шөлдер – адамға төзімділік пен табиғаттың күшін түсінудің тамаша үлгісі. Сахара шөлі, Гоби шөлі және Намиб шөлі секілді аймақтар әлемнің әр бөлігінде орналасқанымен, олардың барлығы бір нәрсені дәлелдейді – табиғаттың әртүрлілігі мен сұлулығы шексіз. Шөлдер – тіршілік шекарасы, бірақ сол шекарада да өмір өз жолын табады.

Адамзат үшін шөлдер – зерттеудің, танудың және табиғатты құрметтеудің нышаны. Олар бізге табиғаттың қарапайымдылығының өзінде ғажайып үйлесім мен даналық бар екенін еске салады.